პეტრე ქომეთიანი

ი.ბერიტაშვილის ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის ბიოქიმიის განყოფილების ხელმძღვანელი

პეტრე ქომეთიანი დაიბადა 1901 წელს ქუთაისში. განათლება ქუთაისის გიმნაზიაში მიიღო. შემდეგ მან სწავლა განაგრძო კავკასიის მეცხოველეობის სამეცნიერო-კვლევით ინსტიტუტში. ინსტიტუტის ხელმძღვანელი იყო ილია ჯანდიერი, ღრმად ერუდირებული პიროვნება, რომელსაც პეტრე ქომეთიანი თავის მასწავლებლად თვლიდა. ამ ინსტიტუტში პეტრე ქომეთიანი იყო ბიოქიმიის განყოფილების გამგე. 1930 წელს პეტრე ქომეთიანი მიიწვიეს ლექტორად სახელმწიფო უნივერსიტეტის აგრარული ფაკულტეტის ბაზაზე შექმნილ აგრარულ ინსტიტუტში, სადაც მან 1934 წელს წაიკითხა ბიოქიმიის კურსი. 1932-1946 წლებში სწავლობდა სამეცნიერო-კვლევით სამუშაოებს საქართველოს ზოოტექნიკურ ვეტერინარულ ინსტიტუტში. პეტრე ქომეთიანი იყო ბიოქიმიის ლაბორატორიის  გამგე და კათედრის ხელმძღვანელი. 1932 წელს პეტრე ქომეთიანმა გამოაქვეყნა ქართულ ენაზე ბიოქიმიის პირველი სახელმძღვანელო, ზოოტექნიკოსთა სახელმძღვანელო, რომელიც გახდა საფუძველი ბიოქიმიის ზოგადი კურსის შემდგომი გამოცემებისა (1941, 1956 და 1971) და რომლის მიხედვითაც ბიოქიმიკოსთა მრავალი თაობა აღიზარდა. სახელმძღვანელოს ტექსტი ხასიათდება იმ სიმარტივით და ლოგიკურობით, რომლითაც პეტრე ქომეთიანი კითხულობდა ლექციებს და ასევე გამოირჩეოდა მისი შრომები. მომდევნო წელს პეტრე ქომეთიანმა დაწერა და გამოაქვეყნა მისი საკმაოდ მნიშვნელოვანი პირველი მეთოდოლოგიური ნაშრომი ქართულად - ”პრაქტიკული სამუშაო ბიოქიმიურ და ზოოტექნიკურ ქიმიურ ანალიზში”. საქართველოს ზოოტექნიკურ-ვეტერინარულ ინსტიტუტში მუშაობის პარალელურად პეტრე ქომეთიანი მიიწვია ივანე ბერიტაშვილმა თბილისის უნივერსიტეტის ბიოლოგიურ ფაკულტეტზე ბიოქიმიის კურსის წასაკითხად და  უნივერსიტეტში არსებული ექსპერიმენტული ბიოლოგიის ინსტიტუტის ბიოქიმიური ლაბორატორიის ასამოქმედებლად. აღსანიშნავია, რომ ეს ინსტიტუტი ბიოლოგიურ სექტორთან ერთად 1935 წლიდან - ჯერ უნივერსიტეტში, შემდეგ კი 1941 წლიდან ჩამოყალიბდა საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის ი. ბერიტაშვილის ფიზიოლოგიის ინსტიტუტში. სწორედ ამ პერიოდში დაიწყო ურთიერთობა ორ დიდ მეცნიერ ივანე ბერიტაშვილსა და პეტრე ქომეთიანს შორის, რომელიც შემდეგ ათწლეულებში უფრო და უფრო ღრმავდებოდა და გადაიზარდა მეგობრობაში. პეტრე ქომეთიანი იყო პირველი, ვისაც ივანე ბერიტაშვილმა გააცნო თავისი იდეები. ექსპერიმენტული ბიოლოგიის ინსტიტუტის ძირითადი კვლევითი პრობლემა იყო ცენტრალური ნერვული სისტემის შესწავლა; ამავე დროს აქ გაკეთდა კვლევა ჩონჩხისა და ნერვული სისტემის საკმაოდ ბევრი საკითხის გადასაჭრელად, რათა წარმოდგენილ იქნას ძირითადი პრობლემა. პეტრე ქომეთიანმა ჩაატარა ჩონჩხის და ნერვული სისტემის აქტივობის ბიოქიმიური ასპექტის შესწავლა. 1933-1935 წლებში პეტრე ქომეთიანი იყო თბილისის უნივერსიტეტის ლექტორი, ხოლო 1936 წლიდან მუშაობდა იქვე პროფესორის თანამდებობაზე. 1938 წელს უმაღლესი საატესტაციო კომისია მას ანიჭებს ქიმიურ მეცნიერებათა კანდიდატის ხარისხს და პროფესორის წოდებას დაცვის გარეშე (honoris causa).
1939 წელს მან დაიცვა დისერტაცია ბიოლოგიურ მეცნიერებათა დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად თემაზე: ”ნერვული დაბოლოებების გავლენა კუნთში ბიოქიმიური გადაკეთების დინამიკაზე”. ფიზიოლოგიის ინსტიტუტის საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის სისტემაში ჩართვის გამო, 1941 წლის აპრილში დაინიშნა ინსტიტუტის ბიოქიმიის განყოფილების უფროსად, რომელსაც იგი პრაქტიკულად შეუცვლელად ხელმძღვანელობდა ნახევარი საუკუნის განმავლობაში. მეორე მსოფლიო ომის მძიმე პერიოდში პეტრე ქომეთიანი იყო თბილისის უნივერსიტეტის ბიოლოგიური ფაკულტეტის დეკანი. 1943 წელს იგი სოჭის საავადმყოფოში გაგზავნეს მისიით, თავდაცვის ხასიათის გამოკვლევების გასაგრძელებლად. ამავდროულად, მან აქტიური მონაწილეობა მიიღო ფიზიოლოგიის ინსტიტუტში ჩატარებულ სამუშაოებში, ორგანიზმზე აფეთქების ტალღის ეფექტის გამოსავლენად. ომისშემდგომ პერიოდში პეტრე ქომეთიანის ინტერესი კონცენტრირებული იყო ნერვული და კუნთოვანი სისტემის მეტაბოლიზმზე, რომელშიც მან, გაზვიადების გარეშე, მსოფლიო დონის დიდი მიღწევები მოიპოვა.
კერძოდ, მან პირველმა დაადგინა, რომ ენერგიული ნივთიერებების გაცვლა ბევრად უფრო სწრაფად მიმდინარეობს ნერვის იმპულსის აქტივობის სფეროში. მისი პრიორიტეტი იყო ბიოლოგიური მემბრანის ფიზიკურ-ქიმიური თვისებების შესწავლა. მან პირველად აღმოაჩინა, რომ ჟანგვა-შემცირების რეაქციები ახორციელებენ კონტროლს ტრანსმემბრანულ პოტენციალზე, კალიუმის და წყალბადის ანტიპორტერის მოქმედებაზე იონის გრადიენტის წარმოსაქმნელად. როგორც ახლა ჩანს, მრავალი ფარმაკოლოგიური მედიკამენტის მიზანია ATP- ზე დამოკიდებული K- არხის რეგულირება. დიდია მისი წვლილი აცეტილქოლინისა და ფოსფოლიპიდების ბიოსინთეზის გზების აღმოჩენაში. პეტრე ქომეთიანის  მიერ აღწერილი ქოლინის, ეთანოლამინის და სერინის ფოსფორილირებული ნაერთების მეტაბოლიზმი აღიარებულია როგორც ნამდვილი და შეტანილია ფუნდამენტური ბიოქიმიის სახელმძღვანელოებში. განსაკუთრებით აღსანიშნავია ის შრომები, რომლებიც ამიდების და ამინის აზოტის ცილების გაცვლას ეხება. დღეს ყოველგვარი ეჭვის მიღმაა, რომ ცილის მიერ თავისუფალი ამონიუმის გამოყოფის ინტენსივობა, რომელიც პეტრე ქომეთიანმა დაახასიათა ჯერ კიდევ 1950-იან წლებში, მრავალი აუტოიმუნური დაავადების ეთიოპათოგენეზის საფუძველია და კარგი პერსპექტივაა ისეთი რევმატიული დაავადებების სამკურნალოდ, როგორიცაა ართრიტი, დისლემირებული სკლეროზი და ა.შ. მნიშვნელოვანია პეტრე ქომეთიანის  მიღწევები მეხსიერების ბიოქიმიური ასპექტების კვლევებში.
ბიოქიმიურ მეცნიერებაში დიდი დამსახურებისთვის, პეტრე ქომეთიანი 1944 წელს აირჩიეს საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის წევრ-კორესპონდენტად, ხოლო 1955 წელს -სრულუფლებიან წევრად; 1961 წლიდან იგი დასახელდა გამორჩეულ მეცნიერად. საქართველოში მაღალკვალიფიციური ბიოქიმიკოსების მომზადებამ, ბიოქიმიური კვლევების გაფართოებამ და პეტრე ქომეთიანის საქმიანობამ განაპირობა ის ფაქტი, რომ 1958 წელს აკადემიაში შეიქმნა საქართველოს ბიოქიმიკოსთა საზოგადოება. როგორც მეცნიერმა და პედაგოგმა, პეტრე ქომეთიანმა წარმატებით დააკავშირა კვლევითი სამუშაოები საზოგადოებრივ საქმიანობასთან; ის იყო რიგი სიახლეების ინიციატორი და აქტიური მონაწილე. სამეცნიერო, პედაგოგიურ და საზოგადოებრივ საქმიანობაში დამსახურებისთვის, პეტრე ქომეთიანი მრავალი სახელმწიფო პრემიის ლაურეატი იყო. პრესაში გამოჩნდა მრავალი სტატია, სადაც აღწერილი იყო მისი მიღწევები. პეტრე ქომეთიანის სამეცნიერო საქმიანობა ეხებოდა ბიოქიმიის, როგორც მეცნიერების ჩამოყალიბებას. იგი იყო საბჭოთა კავშირში ამ მეცნიერების ერთ-ერთი პიონერი; მისი იდეები და 28
კონცეფცია სწრაფად გაავრცელდა, გახდა დებატების თემა და საერთაშორისო აღიარება მოიპოვა. არცერთი ბიოქიმიური კონგრესი და კონფერენცია არ ჩატარებულა პეტრე ქომეთიანის პლენარული მოხსენების გარეშე. ამიტომ, უყოყმანოდ შეიძლება ითქვას, რომ აკადემიკოს პეტრე ქომეთიანის სახელი ასოცირდება საბჭოთა კავშირში ადამიანისა და ცხოველების ბიოქიმიის დაწყებასთან, ასევე ნეიროქიმიკოსთა სკოლის დაწყებასთან. იგი არის მრავალი მონოგრაფიის, სამასზე მეტი ნაშრომის ავტორი ზოგადი და სპეციალური ბიოქიმიის, ნეიროქიმიის დარგში; მან შეადგინა და გამოსცა პირველი სახელმძღვანელო ქართულად. მისი ხელმძღვანელობით დაიწერა მრავალი სადოქტორო და საკანდიდატო დისერტაცია. ის იყო მრავალი სამეცნიერო და საზოგადოებრივი ორგანიზაციის წევრი, ბევრჯერ იყო არჩეული მსოფლიო ნეიროქიმიკოსთა საზოგადოების წევრად და საბჭოთა ბიოქიმიკოსთა საზოგადოების გამგეობაში. სიცოცხლის ბოლო წუთებამდე ის რჩებოდა მის მიერ დაარსებული ქართველი ბიოქიმიკოსების საზოგადოების შეუცვლელ ლიდერად. ნაყოფიერი სამეცნიერო, პედაგოგიური და საზოგადოებრივი საქმიანობისთვის პეტრე ქომეთიანი დააჯილდოვეს ორდენებითა და მედლებით. პეტრე ქომეთიანი იყო მრავალმხრივი, მშვენივრად ერუდირებული ადამიანი. ამავე დროს, მან კარგად იცოდა კლასიკური გერმანული ფილოსოფია და ელინისტური კულტურის უძველესი ისტორია. მას საოცრად უყვარდა მხატვრობა და ოსტატურად შეაგროვა სახვითი ხელოვნების ნიმუშები. მას ჰქონდა ფართო სამეცნიერო მსოფლმხედველობა და მრავალმხრივი ინტელექტი, რაც ძალზედ მნიშვნელოვანია მთელი კაცობრიობისთვის ღირებულებების სწორად აღქმისთვის. პეტრე ქომეთიანი არასდროს ყოფილა გულგრილი დამკვირვებელი მეცნიერთა ცხოვრებაში მომხდარი უბედურებების მიმართ. იმ მძიმე პერიოდშიც კი, როდესაც გენეტიკა და მოლეკულური ბიოლოგია ბურჟუაზიულ მეცნიერებად იყო მიჩნეული, ან როდესაც თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში რეპრესიები მიმდინარეობდა, ის ყოველთვის ჰუმანურ, პრინციპულ და ჭეშმარიტად მეცნიერულ პოზიციას იკავებდა. იგი სიცოცხლის ბოლომდე შესაშური ენერგიით მუშაობდა თავისი ხალხის საკეთილდღეოდ. ის იყო ძალიან რბილი, მოკრძალებული ადამიანი, რომელიც თავისუფალი იყო ამაოებისა და ფალსიფიკაციისგან და ამ სენით დაავადებული ადამიანების მიმართ ირონიას გამოხატავდა. პეტრე ქომეთიანისთვის თანაბრად მნიშვნელოვანი იყო მშობლიურ ქალაქს მოშორებული ასპირანტის ბედი  და ეროვნული მეცნიერების პრესტიჟი და მისი პოპულარიზაცია მსოფლიოში. აკადემიკოს პეტრე კომეთიანის მრავალრიცხოვანი მოსწავლეები და თანამოაზრეები დიდი სიყვარულით პატივს მიაგებენ ქვეყნის დიდი მეცნიერისა და შესანიშნავი მოქალაქის ხსოვნას. პეტრე ქომეთიანი გარდაიცვალა 1984 წლის 25 მაისს თბილისში.